Stuttgart

 

Het duurde nog wel twee weken voor ik antwoord had op de lange brief die Ben meegenomen had. Dat antwoord was geschreven op officieel papier van de Wehrmacht. Ze schreef heel klein, de inhoud was beperkt. Ze schreef over haar ontmoeting met Ben. Over hoe gelukkig ze allemaal waren geweest met de brief.

De reis naar Stuttgart was een heel gedoe. We sliepen zittend op de harde derde klas banken. we reisden 's nachts vanwege de vele bombardementen. Er was geen verlichting, ook buiten niet. Het was pikkedonker. Nu en dan stond de trein stil of reed tergend langzaam. Plotseling werkte de noodrem. We schoven van de houten banken af in het middenpad. Tegelijkertijd werd ergens door zenuwachtige soldaten geschoten met geweren. Ook liepen soldaten met geweren door de gangen. Ze schreeuwden: "sitzen bleiben," op bevelende toon. Met zaklantaarns werd de berm naast de trein afgezocht. Alles was in paniek. Ik was maar bang dat de soldaten in deze toestand zouden gaan schieten. De paniek duurde toch gauw een half uur. Er werd niets gevonden. Een stelletje Fransen had de deuren die afgesloten waren geopend, en waren van de berm naar beneden gesprongen, de donkere nacht in. Ze werden niet teruggevonden.

Langzaam zette de trein zich weer in beweging. De Duitsers waren dubbel zo waakzaam geworden, want zij waren voor de krijgsgevangenen verantwoordelijk. Het duurde nog lang eer de kalmte in de trein was teruggekeerd. Er kwam niets van slapen terecht.

Doodmoe kwamen we die nacht aan in Stuttgart. We liepen naar het kamp, in een troep van zeker veertig gevangenen, bewaakt door een stel gewapende Duitsers. We moesten achter elkaar aan lopen in vier rijen over een hobbelige veldweg. Ze probeerden ons nog in de pas te krijgen, maar dat mislukte volkomen door de moeheid.

Eindelijk bereikten wij het kamp, dat bestond uit houten en halfstenen barakken. We hadden gedacht heel snel en aangenaam in bed te liggen. Maar dat viel tegen. De barak was een oude koeienstal. Langs de muur lagen overal strozakken met een deken erop. We werden gewaarschuwd om snel uit te kleden, want ze zouden het licht direct uit doen. Er waren geen ramen. Zonder verlichting was het pikdonker.

Het enige waar ik nog tijd voor had was het lokaliseren van de wc, of wat daarvoor doorging. Het was een stenen bak op de grond met van beide kanten ernaast een schutting. Het was praktisch onmogelijk om zich hier in de nacht te oriënteren. Dankzij mijn oververmoeidheid heb ik er geen gebruik van hoeven te maken. In het pikkedonker zou ik niet hebben kunnen zien of ik voor de bak stond of ernaast. En daarnaast lagen weer op hun strozak andere gevangenen. De dag daarna stonden twee strozakken te drogen tegen de buitenmuur. Gelukkig gingen de deuren al om vijf uur open en kwam het licht binnenvallen.

Stuttgart had grote voordelen voor ons. We verhuisden direct naar de grote barakken. Het was er redelijk zindelijk. Er was gelegenheid om je kleren te wassen. Er was een douche. Alleen moesten we weer op een strozak slapen.

Voor mij was het een groot voordeel dat ik eindelijk met mijn vrouw geregeld kon corresponderen. Het had heel lang geduurd voordat zij de brief van Mohr en Ben Noë in handen had gekregen. Het pakje uit Lissabon van van Alsem was erg welkom geweest. Vooral omdat ze toen meende dat ik veilig in Lissabon zat. Van andere vrouwen van KLM-ers hoorde zij dat ze allemaal zo'n pakje hadden gekregen.

Voor haar was dat een tegenslag omdat zij nu nóg niet wist waar ik mij bevond. Voor haar was het nog altijd een dubieuze vraag of ik niet bij de Royal Air Force vloog. Bijna iedere nacht kwamen bij haar honderden bommenwerpers overvliegen. Meestal richting Keulen of Aken. Zo'n bombardement duurde meestal twee tot drie uur. Soms werd er een vliegtuig brandend uit de lucht neergeschoten. Dan stond haar hart bijna stil, omdat ze dacht dat ik in die machine kon zitten. De mensen uit het dorp kwamen haar vertellen hoe trots ze op mij waren als ze die bommenwerpers hoorden in de nacht. Maar zij was helemaal niet trots. Ze was bedroefd. Ze had maar één wens, en dat was dat ze me ooit terug zou krijgen. En dat ik niet aan die hel daarboven zou moeten meedoen.

Ze was zo blij geweest met die brief van Mohr, en vooral met die van Ben, want toen wist ze dat ik eindelijk buiten gevaar was. Als die oorlog nu maar gauw was afgelopen. Dan zouden we weer gelukkig bij mekaar kunnen zijn. Ze zou alle brieven voor mij bewaren, en dat moest ik ook doen met die van haar. Ik schreef haar lange brieven terug.

We waren nog geen twee weken in Stuttgart, of daar begon voor ons weer de echte oorlog. Op een nacht hoorden wij ze aankomen: het geronk van honderden motoren tegelijk. Lichtkogels hingen boven de stad. Honderden schijnwerpers zochten de lucht af. Afweervuur klonk van alle kanten. En de barak schudde. Het leek of wijzelf het doel van de bommenwerpers waren.

Drie uur lang duurde het bombardement. En al die tijd zaten wij opgesloten in de barak. We zagen het vuurwerk door de ramen. De wanden van het gebouw waren zo dun, dat zij geen enkele bescherming tegen bommen of splinters konden bieden.

In het midden van de barak stond een Russische kachel. Zo'n kachel is een dikke, van steen gemetselde dubbele muur, waartussen gestookt en gekookt kan worden. Zo'n muur is maar een meter hoog. Daar gingen wij tegenaan liggen. Het bood tenminste bescherming tegen rondvliegende granaat- of bomscherven. We waren opgelucht toen het lawaai buiten ophield. We konden de vliegtuigen in westelijke richting horen verdwijnen. Het begon al licht te worden toen ze huiswaarts keerden.

Tot mijn spijt werden Jan en Marian overgeplaatst naar een kamp voor Poolse officieren, ten noorden van Berlijn. Later gingen er geruchten dat vele Poolse officieren waren doodgeschoten, en ik vreesde dat zij daar ook bij waren.

Bij hun vertrek hadden zij nog enkele blikjes koffie gevonden en stukken chocolade. Die kwamen ze mij brengen, om ze naar mijn vrouw en kinderen te sturen als dat mogelijk was. Het werd in dank aanvaard. De gelegenheid voor een pakje deed zich eerder voor dan ik gedacht had.

De Duitsers wilden niet dat wij in burgerkleding rondliepen. Alle krijgsgevangen officieren moesten Franse uniformen dragen, zonder kentekenen. Ik moest gaan passen in de paskamer, daar kon ik een 'kek' pakje uitzoeken en een passende Franse kwartiermuts. Ik kreeg meteen een doos mee om mijn burgerkleding in naar huis te sturen.

Het was een grote doos. Toen mijn grijze colbert erin lag, bleek langs de rand nog heel wat plaats over te zijn. Ik mocht het opvullen met spullen die ik kwijt wilde. Ik kwam aandragen met chocolade, blikjes koffie, vlees uit Argentinië, en nog allerlei lekkernijen die Jan en Marian overhadden toen ze naar het Poolse kamp vertrokken.

Dit pak heeft thuis bij mijn vrouw heel wat beroering gewekt. Ze hadden aan mijn vrouw verteld, dat als iemand uit de gevangenis of uit een kamp in Duitsland kleren kreeg toegezonden, dit een teken was dat de betrokkene was overleden, of gefusilleerd, of omgekomen in een van de beruchte werkkampen. U kunt zich de consternatie voorstellen van mijn vrouw en de kinderen, toen dat pak op tafel werd gelegd. Mijn vrouw durfde het niet te openen; ze dacht dat dit het einde was. Ze liep schreiend naar een andere kamer. Intussen hadden de kinderen het pak met een schaar geopend en onmiddellijk steeg er een juichkreet op: "Van papa, chocola! Mama, kom gauw!" De droefheid sloeg opeens om in een feeststemming. Op een van de zakjes had ik geschreven: 'zalige kerstmis'. Het was een grote troost voor haar.

Er was een grote verandering gaande in Europa. Het Italiaanse leger had gecapituleerd. Mussolini was gevlucht. Italië keerde zich tegen Duitsland. Vele Italianen vochten met de Duitsers tegen de Russen. Die Italianen werden nu ineens als krijgsgevangenen beschouwd door de Duitsers. Ze werden ondergebracht in de bestaande kampen.

Wij in Stuttgart kregen ook twintig van deze gevangenen erbij. Ze kwamen direct uit de loopgraven. Op een morgen stond ik op het appèl achter zo'n Italiaan. Toen zag ik uit de naad van zijn jas enkele kleine beestjes kruipen. Het waren klerenluizen. Ze waren lichtgrijs van kleur en zo groot als een vlo. Zij zijn de oorzaak van een gevreesde zieke: de vlektyphus.

Stuttgart was overigens een goed kamp. Als die aanvallen van die vele bommenwerpers er niet waren geweest. Op een nacht werd het Franse krijgsgevangenenkamp naast het onze door enkele bommen per ongeluk getroffen. De hele dag reden de ambulances naar het hospitaal dat een paar honderd meter verder lag.

Ik was blij toen een Duitser mij kwam halen om mij naar mijn definitieve eindbestemming te brengen: het lager voor officieren bij Neu-Brandenburg, een stad in de buurt van Berlijn. Berlijn zelf werd die nacht net gebombardeerd. We hebben lang stilgestaan een heel eind voor de stad. Pas toen het goed daglicht was kon de trein verder.

Er hing een erg gedrukte stemming onder de mensen op het perron. Allemaal gevlucht voor de zware aanval. Op het perron stonden grote gaarkeukens. Enorme voerbakken, gevuld met dampende erwtensoep waarin blokjes vlees dreven. Een vriend van mij, die jaren in Berlijn in een werkplaats gevangen heeft gezeten, vertelde mij dat ze alleen vlees kregen als er een bombardement was geweest. Kannibalisme durfde hij het nu net niet te noemen. Of het waar is weet ik niet maar ik heb die morgen ook een kop soep gekregen met vlees en die heb ik smakelijk opgegeten. Ik had honger van het lange wachten. Ten slotte worden er bij zo'n aanval ook koeien en varkens gedood.

We zijn maar een uurtje in Berlijn gebleven. Toen moesten wij met een bijna lege trein doorrijden, waarschijnlijk om de rails vrij te maken voor andere treinen uit de getroffen stad. Naar Neu-Brandenburg was niet zo ver. Ik denk een tot twee uur in deze trein, die nu en dan stil bleef staan als er weer een alarm was.

Op een gegeven moment zei een oude man, die naast de Duitser zat: " Die Schweine, die machen alles kaput hier." Hij bedoelde de Amerikanen en de Engelsen.

Daarop zei ik: "in England und auch in Rotterdam haben die Deutscher dasselbe gemacht."

"Schnautz halten," zei de begeleider tegen mij. De man die naast hem zat keek mij vuil aan.

Toen kwam een vrouw die tegenover ons zat mij te hulp. Ze zei: "Ich habe in Warschau mein Sohn durch solch ein bombardement von die Deutschen verloren."

Het werd stil.

De wielen knarsten door het remmen aan het eindstation.

 

Neu-Brandenburg

 

Neu-Brandenburg was een heel groot kamp. Er zaten veel Hollanders, maar ook veel Russen. En kort geleden waren er ook nog Italianen bijgekomen, terug van de Duitse fronten.

Hier in Neu-Brandenburg kreeg ik weer een lange brief van mijn vrouw over de kleren die haar waren gestuurd. Ze had mijn grijze pak bij een boer die wij goed kenden verruild voor spek, ham, eieren, boter, enzovoorts. En nu kon ze voorlopig weer vooruit.

In Neu-Brandenburg kwamen wij niets tekort. Wij kregen pakjes uit Argentinië, uit Frankrijk, uit Zwitserland, en zelfs uit Nederland van het Rode Kruis. We hadden zoveel, dat we de voeding van het kamp, die vooral uit aardappelen bestond, niet meer lustten. We wilden het eten van de Duitsers ook niet terugsturen, bang dat we dan honger zouden moeten lijden als de stroom pakjes om een of andere reden zou ophouden. Daarom kwam van onze Nederlandse kampoverste een order waarmee wij niet allemaal akkoord konden gaan: we moesten de aardappelen en de groente in de grote open wc's gooien. En dat terwijl in half Europa honger werd geleden.

Die wc was een grote barak apart, met langs de rand aparte zitplaatsen. Onder die planken viel de ontlasting in een grote gezamenlijke ruimte. Er was niet voldoende water voor doorspoelen aanwezig. Men begrijpt wel dat binnen enkele dagen die ruimte veel te klein werd voor de gestorte aardappelen. Het gevolg was dat de wraak op deze maatregel vrij snel om de hoek kwam kijken. En die wraak kwam van de zijde van de vliegen, die langzamerhand over het hele kamp uit kwamen zwermen.

En dat was nog niet zo erg, als die vliegen niet allemaal besmet waren geweest. Ze zaten nu met hun ziektekiemen voor buikloop op ons brood, ons vlees, en op al de lekkernijen uit de pakjes. Het werd een zware epidemie. Het hele kamp was ziek. De Duitsers deden er niets aan. Dankzij onze eigen Hollandse medische dienst werden de aardappelen elders begraven. Maar het duurde nog weken voor iedereen van de buikloop genezen was.

In het kamp van Neu-Brandenburg maakten wij kennis met een plaag, die in Holland praktisch niet meer voorkwam, de wandluizen. Ze zaten overdag opgehoopt in de barsten en reten van de balken en de planken van de bedden. Ze zaten daar rustig te wachten tot je sliep. Dan kropen ze langs de schutting naast de bedden omhoog tot loodrecht boven je gezicht of je armen, en dan lieten ze zich net als parachutisten naar beneden vallen. Je voelde waar ze terecht kwamen. Je moest dan gauw een klap geven, waarop het beetje uit elkaar spatte.

Wandluizen zijn echte bloedzuigers. Als ze vol zitten zijn het net halve rode bessen. Of je raak geslagen had, kon je ruiken aan je hand. Daar hing dan een 'bederf' lucht van het gespatte bloed. Net voordat de Russen kwamen, kregen wij opdracht om de bedden naar buiten te brengen. Met carboleum of petroleum werden ze toen overvloedig schoongemaakt, vooral tussen de kieren, waar ze soms met honderden huisden. Toen de bedden weer terug op hun plaats stonden hadden we weinig last meer van de beestjes, maar bleek de stank van het ontsmettingsmiddel veel erger dan die van de uiteengespatte wandluizen.

Voordat ik in het kamp kwam, hadden de reeds daar aanwezige gevangenen al meer dan een jaar in een kamp in Polen doorgebracht. Daar waren enkele groepen al begonnen om ontvluchtings-pogingen voor te bereiden. Een daarvan was om een tunnel te graven met als ingang een van de slaapplaatsen en dan onder de prikkeldraad omheining door om uit te komen vijftig meter voorbij het prikkeldraad in het open veld.

De eerste poging mislukte doordat een Rus de tunnel verraden had, maar ze gingen opnieuw beginnen, een paar hokken verder. Iedere avond kwamen de zwoegers met schoppen onder de vloer kruipen. De aarde uit de tunnel verdween onder de planken onder de bedden.

Deze keer lukte het. Een twintigtal gevangenen verscheen niet op het appèl. Paniek onder de Duitse bewaking. Met tegenzin zetten zij Russische gevangenen in om de open, gebruikte tunnel te dichten.

Er werd een apart appèl gehouden met de barakken helemaal leeg. Allemaal met persoonlijk goed op het plein voor de barakken. Al onze bezittingen werden onderzocht. Een van de gevangenen had een clandestiene radio. Ze hebben die niet gevonden. Ik denk dat die al tijdelijk onder de grond was verdwenen.

Enkelen van de ontvluchte gevangenen werden in de omgeving opgepakt. Sommigen bereikten na een moeilijke reis het vaderland.

Op de nacht van 5 op 6 juni landden de geallieerden in Normandië. Wij kregen het bericht door via onze clandestiene radio. Wij hadden wel kunnen juichen maar wij deden net of wij niets wisten.

Vanaf dat ogenblik was ook de correspondentie met mijn vrouw afgelopen. Het duurde toch nog tot september 1944 voordat de geallieerden Limburg veroverden. Ook dat hoorden wij van de radio.

Het dorp waar mijn familie woonde is op 19 september bevrijd door de Amerikanen. Van mijn vrouw hoorde ik later dat de Nederlandse vlaggen meteen werden uitgehangen. 's Avonds, nadat de Amerikanen doorgetrokken waren, kwamen de Duitsers weer terug. Alle vlaggen kwamen weer naar binnen. De volgende dag namen de Amerikanen voorgoed bezet van het dorp. Nu zat mijn familie aan de verloste kant, en van daaruit was correspondentie in het begin onmogelijk. Later kwam deze weer op gang via het Rode Kruis.

In haar brieven schreef zij toen dat alles goed was, dat zij hoopte dat ik nu spoedig thuis zou komen. Maar dat bleek een ijdele hoop, want het duurde nog acht maanden voor de weg naar huis eindelijk vrij was.

Wij wisten dat de Russen niet meer ver van ons af konden zijn. Het was nu afwachten wie het eerst hier bij ons zouden zijn: de Russen of de Amerikanen.

Intussen was het erg stil. Als Berlijn gebombardeerd werd, hoorden wij alleen gerommel. Het was te ver weg.

Op een avond verscheen een Amerikaans vliegtuig boven ons kamp. Het werd van alle kanten onder vuur genomen door de Duitse afweer. Ineens was er een fel licht aan de lucht, dat hing aan een parachute boven ons. Even later daalde, ook aan een parachute, een grote kist naar beneden, die vlak bij ons kamp viel. Ze bleek geneesmiddelen en verband te bevatten. Het was een gift van de Amerikanen voor het geval wij nog in de gevechtszone zouden komen te liggen.

Weken lang gebeurde er niets. De oorlog leek wel stil te staan. Dat wisten wij ook al van de radio. Ook dat er een doorbraak was geweest naar Arnhem, in September. Het duurde heel lang voordat de offensieven werden hervat. Er was nu een nieuw geluid dat dichterbij kwam. Het kwam van over de bossen ten Oosten van ons kamp. Het was de Russische artillerie die met haar zes- of achtloops kanonnen over ons kamp heen de Duitsers bestookten. Op een avond zagen wij een serie vuurstralen boven de toppen van de bomen. Onze Hollandse kampcommandant besloot dat er iets gedaan moest worden om ons te beschermen tegen granaatscherven.

Voor het kamp, aan de Duitse zijde, werden loopgraven gegraven. De Russen hadden het vanuit hun kleine verkenningsvliegtuigen gezien. Ze hielden er rekening mee dat de Duitsers zich daarin wilden terugtrekken om weerstand te kunnen bieden.

De granaten van de Russen vlogen over ons kamp heen om te ontploffen verderop in de buurt van Neu-Brandenburg. De Duitsers schoten terug, maar veel minder. Ook hun granaten vlogen over ons kamp heen. Gelukkig is er nooit een binnen de prikkeldraadversperring gevallen.

De Duitse gevechtseenheden hebben zich kort daarop een heel eind teruggetrokken. Het leek of ze zich meer tegen de Amerikanen zouden opstellen, dan tegen de Russen.

 

Bevrijding

 

Er hingen grote veranderingen in de lucht.

De Duitse kampbewakers waren heel wat vriendelijker tegen ons geworden. Er was gebrek aan brandstof voor de kachels. Er zat niets anders op dan dat wij het hout in de bossen zelf gingen halen. Op erewoord dat wij niet zouden ontvluchten, mochten wij onder begeleiding van een Duitser de bossen in gaan. We trokken een platte handkar mee om het hout te vervoeren. En toen werd het weer warm in de barakken.

Plotseling kwam een bevel van de Duitse kampcommandant dat wij ons in allerijl klaar moesten maken om te vertrekken. We mochten alleen het allernoodzakelijkste meenemen. Er gebeurde echter niets, want er was een tegenbevel uitgevaardigd door de Nederlandse commandant, en dat luidde: "op bevel van de Amerikaanse commandant mogen wij het kamp niet verlaten. Alle gevangenen in de kampen moeten in de kampen blijven tot ze door de Amerikanen of de Russen worden bevrijd."

Er volgde een benauwende stilte, die zeker een half uur duurde. Wat zouden de Duitsers doen? Zouden ze op ons gaan schieten?

Er gebeurde even niets. Toen zagen wij dat de Duitsers de mitrailleurs weg haalden uit de wachthokjes op palen, die langs de prikkeldraadomheining stonden. Daarna ging alles heel vlug. In tijd van een uur was geen Duitser meer in en om het kamp te bekennen.

Het toegangshek tot het kamp stond wijd open: wij waren vrij!

Eindelijk.

Die nacht kwamen de Russen. Wij kregen opdracht van onze Nederlandse commandant om ons in de pas gegraven loopgraven terug te trekken. Je kon er rechtop in lopen en wegduiken als het nodig was.

Om een uur 's nachts hoorden wij de kettingwielen van een tank dichtbij onze loopgraaf. Vanaf die tank werd er met een revolver in de loopgraven geschoten. Zo wilden de Russen een reactie provoceren van diegenen die zich in de loopgraven bevonden. De Hollanders riepen heel hard: "Gallandski, gallandski," waarmee wij duidelijk maakten dat wij Hollanders waren. De Russen reden door, langs het prikkeldraad naar de ingang. En daar stond een Hollandse krijgsgevangene, die uitstekend Russisch had geleerd in the tijd dat hij gevangen had gezeten, voor het verlaten hek met een Hollandse vlag te zwaaien. Daarop reed de tank door. Meerdere tanks volgden.

De Russen kwamen bij de open toegangshekken. Daar hadden de Russische krijgsgevangenen zich verzameld om hun kameraden te begroeten. Ze waren buiten zichzelf van blijdschap. Maar het viel de arme donders enorm tegen. Er kwam niet de vreugdevolle reactie die ze zich hadden voorgesteld.

Toen de Duitsers in Rusland binnenvielen, had Stalin een bevel uitgevaardigd dat zijn soldaten zich niet mochten overgeven en dat ze dus niet krijgsgevangen mochten worden gemaakt. Ze moesten doorvechten tot het laatste ogenblik. Zoiets kun je wel bevelen, maar als er hele legereenheden in handen van de vijand vallen, valt er niet meer door te vechten. Het was niet hun schuld, maar die van hun aanvoerders dat ze hier zaten. Vele gevangenen dachten dat ze nu weer zouden meevechten tegen de Duitsers. Maar niets hoor! Ze werden geleidelijk doorgevoerd naar Siberië om daar als dwangarbeiders te werken in de bossen en de mijnen.

Geen vrolijke thuiskomst, zoals eerdaags òns te wachten stond.

Diezelfde avond kwam een ploeg Russische cineasten in ons kamp al een filmvoorstelling geven. Er werd een groot projectiescherm opgesteld. Stoelen en banken werden naar buiten gehaald alsof de plaats achter de barakken vervangen was door een bioscoop zaal. We kregen de grote overwinningen van de Russen te zien. Vooral de films over de luchtgevechten waren zeer interessant.

Lang heeft die propaganda voorstelling niet geduurd. Terwijl we daar in volle aandacht zaten te kijken, hoorden wij een Amerikaanse bommenwerper aankomen. Die liet één bom vallen, die gelukkig niet in het kamp terechtkwam, maar over het kamp heen in de bossen belandde. Niemand begreep waarom de bom gegooid werd op een geallieerd kamp.

Onmiddellijk stopte de voorstelling. Het terrein werd verduisterd. We waren blij toe, want we waren nog niet ingesteld op een dergelijke propaganda voorstelling.

Buiten het prikkeldraad ging de oorlog verder.

Op het plein voor ons kamp kwamen een tiental houwitsers te staan, die allen begonnen te schieten in de richting van Neu-Brandenburg. We zaten nu echt in de vuurzone, maar werden angstvallig gespaard, wat we ons nooit hadden kunnen indenken.

Twee taferelen staan me voor de geest: een dag zag ik een van de soldaten slapen op het spatbord van een schietende houwitser. Niet te geloven!

De volgende dag, nog geen honderd meter van ons vandaan, speelde zich een scène af, die wij Hollanders niet voor mogelijk hadden gehouden.

In een groepje in het veld stonden een stel koeien te loeien van de pijn. Ze hadden hevige melkstuwing. Er kwam een vrouw aanlopen met twee emmers. Blijkbaar waren de koeien van haar. Ze ging tussen de koeien zitten waar ze begon te melken.

Ze was nauwelijks begonnen of daar kwamen drie Russen aanhollen. Ze grepen haar. Ze werd op de grond geworpen en daar tussen de koeien vergrepen ze zich aan haar. Alle drie! Toen renden ze weg in de richting van het geschut.

De vrouw bleef huilende achter. Met haar schort veegde ze haar tranen weg. Ze keek rond voor hulp, maar wie zou haar kunnen en willen helpen. Ten slotte verdween ze met haar emmers over de holle weg tegenover ons kamp.

Maar het waren niet alleen de Russen die zo tekeer waren gegaan. Toen de Duitsers de Oekraïne binnenvielen, deden zij precies eender. Geen vrouw was veilig. Trouwens dat was al zo in de tijd van Napoleon. Na de veldslag gold het gezegde: 'une heure de vol, une heure de viol'. Hier was het geen uur, maar dagen. Ik denk hier alleen aan die vele Duitse mannen, die zolang weg van thuis waren in de oorlog, en die dit werd aangedaan zonder dat ze iets terug konden doen. En dat, terwijl de oorlog bijna was afgelopen en ze naar huis terug zouden kunnen keren.

 

Thuisvaart

 

En nu was het alleen nog wachten op de vrachtwagens die ons zouden komen halen. Onder de krijgsgevangenen zaten enkele Joden, die de krijgsgevangenschap hadden verwelkomd als een middel om de Jodenvervolging te kunnen ontlopen. Voor hen was de spanning bijzonder groot, want wat zouden zij bij thuiskomst nog van hun familie aantreffen. Velen van hen hadden al die jaren niets van hun familie gehoord.

Het werd erg rustig in het kamp. Heel in de verte hoorden wij nog kanonschoten. Vliegtuigen kwamen niet meer over. Wij waren vrij.

Alleen waren wij nu ook onze verzorging van de maaltijden kwijt. Aan de Russen vroegen wij om voedsel. Zij antwoordden dat wij daar nu maar zelf voor moesten zorgen. We konden het voedsel toch net als zijzelf gewoon in beslag nemen?

Meel uit de molens, boter en melk van de boeren, zonder te betalen. Betalen was er niet meer bij. En zo trokken wij op een morgen met zes officieren de boer op met een platte handkar. Bij de eerste de beste boerderij zagen wij volwassen varkens lopen. Er stond een Rus met een soort mitrailleur over de arm. We vroegen hem om een van de dieren voor ons dood te schieten. Hij was ons vriendelijk behulpzaam en zocht een dikke vette voor ons uit. Die kreeg de kogel door het hoofd. Hij hielp ons nog wel om het beest op de wagen te laden.

Wij trokken om beurten de handkar met de aanwinst naar het kamp. Daar werd het beest op min of meer amateuristische wijze uit mekaar gehaald. Voorlopig zou het menu bestaan uit soep, getrokken uit varkensvlees, en kool, want die was er genoeg.

De oorlog was nog niet afgelopen. In het Westen werd nog doorgevochten. Maar wij waren vrij; we mochten gaan waar we wilden. Wel moesten wij ons, op bevel van onze kampcommandanten, beschikbaar houden om bij de eerste de beste gelegenheid met vrachtwagens te worden opgehaald.

Op een morgen stootten wij op een twintigtal wagens van bevrijde gevangenen. Ze hadden mijns inziens de wagens gestolen van de Duitsers. Vooral huifkarren. Paarden hadden zij niet, die waren vervangen door koeien die ze bij de boeren hadden gevonden.

Ze hadden zich opgesteld in een holle weg. En daar was het kermis! Wat een zooitje. Het waren vooral Belgen waarbij zich zigeuners hadden aangesloten. Er waren ook veel vrouwen bij uit de Balkan, die indertijd door de Duitsers gedwongen waren geweest om in de fabrieken te werken. Ze keerden huiswaarts vol vreugde en goede moed.

Er werd gezongen. Er werd gedanst op de muziek van een trekharmonica. Die speelde bekende zigeuner melodieën. Van discipline was geen sprake. Ze hadden een paar houtvuren aangelegd. Daar werd op gebraden. Vlees was er genoeg. Een pasgeslachte geit hing aan een ladder.

Ze vroegen of we meededen. Wij weigerden beleefd.

We wezen de Belgen erop dat ze de verkeerde kant uit trokken; dat ze nu op weg waren naar het Zuiden en dat ze in het Westen moesten zijn. Maar de Belgen beviel dat leven wel en voorlopig trokken ze gewoon mee verder.

Wij gingen terug naar ons gedisciplineerd kamp, waar wij elk ogenblik de vrachtwagens konden verwachten, die ons toch heel wat sneller naar huis konden brengen.

Wij waren vrij om te gaan waar of wanneer wij wilden.

Wie nu denkt dat de Russen die ons bevrijd hadden onze vriendjes waren geworden, heeft het mis. Als je zo'n Rus of een troep Russen tegenkwam werd je begroet met de woorden: "Uhr, uhr?" Daarbij wezen ze op je arm.

Het klonk als een wachtwoord, maar het betekende dat je je polshorloge aan hun moest afstaan. Zo maar. Het kon niet schelen of het van goud, zilver, nikkel of chroom was. Het verdween in hun zakken, waar ze tot de oorlogsbuit kwam te behoren. We treurden er niet om, behalve als het van goud was.

Voor de rest was de wereld als nieuw voor ons. We genoten van onze wandelingen. Het was wel een tegenstelling met wat wij van de Duitsers zagen. Al die ellende van de verliezers! Als wij in de bossen liepen, pendelden er vele mensen die zich hadden opgehangen. Mensen op leeftijd vooral. Ook veel vrouwen. Ze hadden zich met touwen opgehangen aan de takken van de bomen. Het waren geen slachtoffers van de Russen, maar allemaal mensen die uit angst zelfmoord hadden gepleegd. Uit angst voor de Russen van wie verschrikkelijke verhalen de ronde hadden gedaan voor ze aangekomen waren. Een bijzonderheid was dat de lichamen vrijwel allemaal half ontkleed waren. De broeken hingen op hun schoenen. Allen toonden hun geslachtsdelen. Lijkenschending bij honderden.

Ik herinner mij ook nog dat wij aan een veldweggetje een huifkar zagen staan. Die huifkar was op de vlucht achtergelaten, met als enige bewoonster een oude vrouw. Zij had een been gebroken. Ze kon zitten, maar niet bewegen dan met vreselijke pijn.

Vlakbij had je twee kleine huisjes waar een paar vrouwen woonden. Wij vroegen hun om voor de arme zieke vrouw te zorgen; haar naar binnen in huis te dragen want de nachten waren echt koud op die winderige vlakte, begin mei. Twee dagen later kwamen we er weer langs. De oude vrouw was dood. De mensen in de huisjes hielden zich schuil voor de Russen.

Een paar honderd meter voorbij de huisjes was een meertje, omgeven door struikgewas. We waren er al twee maal voorbij gegaan zonder dat we iets bijzonders hadden gezien. Maar dit keer zagen wij tussen de struiken een grote troep Duitse soldaten in uniform. Op de grond voor hen stonden mitrailleurs opgesteld.

Wij deden net of we ze niet zagen. We waren veel te bang om ons leven te wagen. Wij wisten wat ons leven op dit ogenblik waard was en wij wilden het op het laatste nippertje niet verliezen.

Toen wij een kilometer verder waren overdachten wij dat we het toch aan de Russen moesten melden. We deden dit aan de eerste de beste Russen die wij tegenkwamen. Even later zagen we al een patrouille van een man of tien, de geweren in de aanslag. We dachten dat nu een gevecht los zou barsten. Maar niks hoor, geen schot. Een paar minuten later kwamen de Duitsers tussen de Russen de heuvel aflopen. De Russen hadden mijns inziens genoeg van de oorlog. En de Duitsers waren al blij dat ze de oorlog er levend konden afbrengen. Waarschijnlijk hadden ze aan ons gezien dat er niet meer gevochten werd.

Een ander voorval zal mij mijn hele leven lang bijblijven. In de buurt van Neu-Brandenburg lag een groot meer, dat door de Duitsers was gebruikt als oefenterrein voor torpedo's. En nu thans lag het meer er verlaten bij. We gingen nu en dan langs de oever wandelen.

Op een ochtend liepen wij, genietend van de vrijheid en het mooie uitzicht, langs het kalme meer. Het water kabbelde rustig tegen de oever. Zo te zien niets bijzonders. Maar toen zag ik kleren tussen het riet. Een grijze rok en een kleinere van dezelfde kleur. Toen zag ik het duidelijk. Een moeder met kind. Ze lagen beiden op hun buik. De voeten tussen het riet. Geen zes meter van de kant af. De moeder had haar arm om de schouders van het kind gekneld, om het tegen zich aan te drukken. Hun hoofden lagen tegen elkaar. Ze hadden dezelfde kleur donkerbruin lang haar dat tot over de schouders en rug reikte. Die haren vloeiden in elkaar over in het water. Door het heldere water konden wij de contouren goed zien. Op de zachte beweging van het water wiegden de haren van moeder en kind als een geheel op en neer. Wat hadden ze meegemaakt alvorens de moeder besloot haar kind mee te nemen om samen te verdrinken.

Nadat we enkele dagen van onze vrije wandelingen hadden genoten, stonden daar plotseling enkele Russische vrachtwagens klaar om ons op te halen. We hadden de Amerikanen verwacht, maar we vonden de Russen ook best. Het waren van die Amerikaanse wagens die indertijd aan Rusland waren geschonken als oorlogshulp. Ze droegen nu alleen Russische kentekenen.

Ze kwamen eerder dan we verwacht hadden. Wellicht dat ze ons zo gauw mogelijk kwijt wilden, ook wat de bevoorrading betrof. Onze keukens waren leeg.

Het werd hals over kop inpakken. We kropen op de open vrachtwagens. In geval van regen moesten we onder een groot zeildoek kruipen.

Voor wij het ons konden realiseren reden we al langs het open hek en de lege schildwachthuisjes op palen. Daar stonden eerst de mitrailleurs, die voor ons altijd een dreiging in de rug waren geweest.

Wij reden door de lege straten van Neu-Brandenburg. De mensen hielden zich verborgen voor de Russen. Voor ons krijgsgevangenen hadden ze geen enkele belangstelling. En het kwam bij ons ook niet op om te gaan juichen nu wij vrij waren. Het zou een te grote tegenstelling zijn geweest met de bedroefde stemming van die mensen die ook naar hun mannen verlangden, maar die gevangen zaten, in Rusland of Italië of elders ver weg.

De hele dag hebben we gereden, liggend of zittend op onze weinige bagage. We hadden er pijnlijke ruggen en benen van, maar het vooruitzicht van het gelukkig weerzien maakte veel goed.

Op een gegeven ogenblik stopten wij aan een groot huis op een kruispunt. Daar hebben wij zeker een uur stilgestaan om te wachten op de bestuurders van de autos. Volgens onze tolk was het een bordeel.

De Russen vroegen ons om een Hollandse vrouw mee te nemen naar het Westen. Ze vertelde dat ze door de Duitsers naar een werkkamp was gebracht bij Berlijn. Daar had ze volgens haar een heel hard leven gehad. Of het allemaal waar was …?

Zonder verdere gebeurtenissen bereikten wij Bremen. De stad was een grote puinhoop. We werden ondergebracht in een grote boerderij met strozakken. Maar hier hadden wij een kennis die voor ons, een vriend [I. A. Aler, de vroegere chef vliegdienst en later president van de KLM] en mij, een kamer reserveerde bij een van de weinige hotels die nog overeind stonden. Het was heerlijk om na twee jaar weer in een bed te liggen. Ik had de volgende morgen nog wel tot twaalf uur willen blijven liggen, maar we moesten verder. De grens over. En dat kon niet in de toestand waarin wij ons bevonden.

Eerst schoonmaken! We werden afgezet aan een grote barak met een brede gang. Daarachter waren allerlei zalen met onderzoek toestellen. In de brede gang moesten wij ons uitkleden. Poedelnaakt. Het was geen gezicht! Ook de commandant, die een hoge rang had, moest eraan geloven. Onze kleren en ondergoed werden in een zak gedaan, waaraan een nummer en de naam kwam te hangen. Toen moesten we allemaal onder een rij douches. We werden gecontroleerd of we ons goed inzeepten. Na de douche was het afdrogen en wachten tot de kleren uit de stomerij terugkwamen. Dan aankleden. Maar toen waren we er nog niet. Er stonden twee broeders gereed, met ieder een soort pistool, als een fietspomp, gevuld met DDT poeder. Ze hielden je broek open naar achteren. Ze bliezen een handvol DDT in je onderbroek. Daarna hetzelfde van voren. En dan nog zo'n schot op je borst en rug, en nog een beetje in je haar. Daar kon geen klerenluis meer tegen.

Wij mochten naar huis.

Behalve als de zuiveringscommissie je niet vertrouwde. Er waren heel wat NSBers of anderen die met de Duitsers hadden meegewerkt, die op het laatste van de oorlog zich gemengd hadden met de repatriërende om hun straf te ontlopen. De meesten van hen stonden bekend bij de zuiveringscommissie.

Ik mocht direct door. Het eerste ging ik met de trein naar Weert. Daar had ik een vriend en die vriend had een auto. Die heeft hij me welwillend geleend om naar huis te rijden. Jongens wat een vrijheid, om in een auto te zitten en zelf te rijden!

En daar stond ik ineens voor mijn huis. De auto parkeerde ik tussen ons huis en dat van de buurman. Die was er niet. Het was een Duitser en die had de benen genomen toen het op het laatst van de oorlog slecht voor hun uitzag.

Het ging als een lopend vuurtje door het dorp dat ik terug was. In een mum van tijd was de harmonie opgetrommeld. Ze speelden een vrolijke mars. Daarna kregen ze allemaal twee borrels jenever. Die jenever was eigenlijk voor mij bedoeld. Mijn vrouw had die nog bewaard van voor de oorlog.

Van alle kanten kwamen ze me toen verwelkomen. Ik had nauwelijks de tijd om mijn kinderen en mijn vrouw te omhelzen. Het deed me goed al die vertrouwde mensen, maar dáár had ik die hele tijd niet naar verlangd. Ik wilde mijn vrouw en de kinderen. Die kinderen waren zo blij dat ze mij terugzagen, ze lieten mij niet los. Ze hadden zoveel te vragen en te vertellen.

En mijn vrouw? Ook zij had mij zoveel te vertellen. Ze had mij twee jaar moeten missen. Ze had twee jaar naar dit ogenblik verlangd.

Eindelijk waren de mensen de deur uit. Mijn vrouw trok mij een andere kamer binnen en sloot de deur. Even wilde zij alleen zijn met mij. Haar ogen vulden zich met tranen. Heel dat verdriet van twee jaar afwezigheid en onzekerheid kwamen bij haar naar boven.

Ze sloeg de armen om mijn hals. Ze drukte haar gezicht tegen het mijne. Snikkend bracht ze eruit: "Vergeef mij jongen, het was ook mijn schuld. Ik had je nooit mogen laten gaan."

Blijft mij nog te vertellen hoe het verging met mijn twee lotgenoten, de twee Poolse officieren, die met mij in de gevangenis in Parijs hadden gezeten.

Wij waren goede vrienden geworden in het kamp in Stuttgart. Zij hielpen mij met allerlei zaken, maar vooral om de moed niet te verliezen. Zij zaten al twee jaar langer krijgsgevangen dan ik. Als ik een pakje naar huis mocht sturen vulden zij het bij met koffie en chocolade, die zij met dit doel opspaarden. Marian was in Polen een jongensnaam, met als verkleinnaam Mañec. Terwijl wij over het terrein wandelden tussen de barakken, stelde Marian mij een intieme vraag. Hij vroeg mij of ik het na de oorlog bij drie kinderen zou laten. Ik vertelde hem dat ik mijn vrouw beloofd had dat wij nog een kind zouden krijgen omdat zij nog graag een zoon wilde erbij wilde hebben. Ik beloofde hem dat het volgende kind naar hem genoemd zou worden ter herinnering aan onze kameraadschap.

Hij hoefde niet lang te wachten op zijn naamgenote. Precies negen maanden na mijn hereniging met vrouw en kinderen werd een blakende dochter geboren. Maar het was een meisje en Mañec is een jongensnaam. We hebben het kind toch Mañec genoemd en niemand heeft er ooit aanstoot aan genomen. Twee jaar later kregen we er nog een zoon bij.

Na de oorlog trouwde Marian met een meisje die uit een kamp in Polen wist te ontsnappen. Het werd een goed huwelijk. Precies veertig jaar na de oorlog zijn ze naar de naamgenote van Marian komen kijken in Rotterdam.

Mijn vrouw en ik zijn even later in New York op bezoek geweest. Het ging hun heel goed. Hij was gepensioneerd en verdeelde zijn tijd tussen New York en Florida.

Met Jan is het misgegaan. Ik heb een keer een brief van hem gehad uit Parijs. Op de brief die ik hem stuurde kreeg ik geen antwoord. Maar Marian vertelde dat Jan uit Parijs vertrokken was met een van de eerste emigrantenschepen. Vanuit New York reisde hij verder naar Canada. Daar ontmoette hij een meisje waar hij verliefd op werd. Ze was nota bene een Duitse. Ze trouwden, maar het werd een ongelukkig huwelijk, zodanig dat ruzie en een scheiding niet kon uitblijven.

Jan werd ziek, er was geen redding voor hem. Hij stierf na een langdurig ziekbed, alleen, verlaten, en verdrietig, in een vreemd land waar niemand zich om hem bekommerde.

 

J.H. Frenken. Rotterdam, najaar 2000.

 

Kamp Schoorl